منظور از ادب در عرفان و تصوّف، حفظ حدود و حریم بندگی و عدم تجاوز از آن می‌باشد. انسانی که قصد دارد راه معنوی رسیدن به خدا را بپیماید، براساس توصیه و تأکید بزرگان تصوّف و عرفان، آداب و رسومی را باید رعایت کند که از لوازم ضرور این راه است.

صوفیان با توجّه به آیه‌ی شریفه‌ی « الحافظون لحدود الله» و حدیث نبوی «ادّبنی ربّی فأحسن تأدیبی» ریشه‌ی آداب سلوک را قرآن و سیره‌ی پیامبر اکرم (ص) می‌دانند. بنابراین، ضمن تعریف و تقسیم بندی، به رعایت آن هم تأکید داشته و خود نیز به آن عمل می‌نمودند. در تذکره‌ها و متون عرفانی گفتارها و رفتارهایی را می‌توان مشاهده کرد که نشان دهنده‌ی عمق توجّه مشایخ به رعایت ادب در مسیر سلوک است. عمده‌ی مطلب به جای مانده در مورد ادب صوفیانه شامل تعریف‌ها و تقسیم بندی‌های مختلف آن می‌باشد. هجویری در کشف المحجوب، خواجه عبدالله انصاری در منازل السّائرین و صدمیدان و ابن عربی در فتوحات مکیّه از جمله‌ی عارفانی هستند که در ارائه‌ی تقسیم بندی برای آداب سلوک پیشگام بوده‌اند. امّا در این میان ابن‌عربی در ارائه‌ی نظر خویش به جوانب و نکات ظریف بیشتری توجّه نموده است و ادب را به دو دسته‌ی متمایز حال و مقام تقسیم کرده و سپس ادب مقام را به چهار دسته‌ی ادب شریعت، ادب خدمت، ادب حق و ادب حقیقت تقسیم نموده و همچنین برای ادب حال نیز تقسیماتی مانند ادب شریعت، ادب در مکان، ادب در زمان، ادب وضعی، ادب احوال، ادب اعداد، ادب خدمت، ادب حق و ادب حقیقت ذکر کرده است.

در این مقاله، ابتدا معانی متفاوت ادب بررسی شده و سپس به شرح ادب عارفانه یا صوفیانه پرداخته می‌شود.

پس از رحلت نبی مُکرم اسلام و گرایش برخی از علمای اهل کتاب به دین مبین اسلام و نیز رواج اسرائیلیات، داستان­ها و اسطوره­هایی از منابع یهود و یونان باستان وارد تفاسیر مسلمانان و از آنجا وارد کتب ادبی شد که از جمله این اساطیر می­توان به اسطورۀ هاروت و ماروت اشاره کرد.

نگاه قرآن کریم به این اسطوره با نگاه تفاسیر بسیار متفاوت است، از نگاه قرآنی ارسال هاروت و ماروت به زمین برای آموزش سحر به مردم و در امان­ماندن از ساحران صورت گرفته است ولی متون تفسیری ارسال این دو فرشته را پاسخی برای اعتراض فرشتگان به آدمیان می­دانند.

مولانا در مثنوی­­ معنوی از تمام اجزای این داستان سود جسته است، در ابیات مثنوی، تنوع برداشت از داستان هاروت و ماروت را مشاهده می کنیم و استفادۀ مولانا از این داستان چه در بیان و چه در برداشت، کاملاً تحت تأثیر قصه های موجود است نه قرآن کریم.                                                                                                                      

در عرفان عملی، سالک برای طی مسیر سلوک، نیازمند رعایت آدابی است. با توجه به اینکه به لحاظ دینی، عقلی و تجربی رعایت آداب سلوک مورد تأیید می­باشد، پیروی از آداب برای دستیابی به مقصد ضروری است. ذکر از جمله آدابی است که هم در قرآن و سنت و سیره رسول اکرم (ص) و هم در کتاب­های عرفانی به آن سفارش شده است. در این مقاله ضمن معرفی اجمالی اهمیت آداب سلوک در عرفان عملی، تلاش شده با استفاده از متن کتاب­های عرفانی، تعریف، تقسیم بندی، شرایط و آداب ذکر به ترتیب زمانی، از گفته­ها و رفتارهای ثبت شده از عارفان و مشایخ صوفیّه مطرح شود و سپس یک تاریخ تحلیلی از قرن اول هجری تا قرن هفتم از آن ارائه گردد.