پیمان ازلی الست که در عالم ذرّ به همه فرزندان آدم ارائه شده، از گذشته‌های دور حتّی قبل از اسلام مورد توجه متفکران بوده است. بعد از اسلام، مفسران، محدّثان، فلاسفه و عرفا و... به آن پرداخته‌اند. عرفا عالم الست را مبتنی بر مشرب عرفانی خود بررسی کرده و بر اساس دریافت خود از این واقعه سخن‌ها گفته‌اند. در این نوشته عالم الست و مباحث مربوط به آن در متون منثور کهن عرفانی بررسی شده است و بر اساس کتب مذکور جنبه های متنوع آن از قبیل: مبانی ارائه پیمان الست، قبول پیمان الست، الست و ربوبیت، عبودیت و فطرت، الست و مراتب انسانها، الست و عشق، الست و سماع، الست و سلوک عرفانی استخراج و بررسی شده است. عارفان مبانی متنوعی برای پیمان الست برشمرده‌اند که اساس همۀ آنها حبّ و ربوبیت خداوند بوده  که با مباحثی از قبیل: تجلّی، شهود، مراتب نوری و استعدادهای فرزندان آدم و تقدیر توضیح و تبیین شده است. همچنین برای پیمان الست سه جنبه روحانی، نفسانی وعینی معتقد بوده‌اند و قبول پیمان را از سوی آدمیان مبتنی بر ربوبیت، هدایت، توفیق و تلقین خداوند دانسته‌اند.

در تاریخ تصوف و عرفان اسلامی یکی از مهم‌ترین مسائل نظری که تأثیر بسزایی بر اندیشه‌ عرفا داشته، مسئله میثاق یا عهد الست (اعراف/۱۷۲) است، و با ورود این مفهوم در آثار بزرگان عرفان اسلامی، سیر معنایی آن، که محدود به شکل ظاهری‌اش در صدر اسلام بود، تغییر یافت و با عشق ازلی درهم آمیخت و مکتبی به نام مکتب عشق بر اساس همین عهد شکل گرفت؛ که حافظ شیرازی با جادوی شعر خویش به زیباترین صور خیال آن را به‌تصویر کشید. او در اشعار خود  بر یادآوری عهد الست با تمام مظاهرش پافشاری می کند تا مشغول شدن به هواهای نفسانی انسان را به ورطه فراموشی و تباهی نکشاند. حافظ تنها راه رسیدن به شهود و رفع حجاب‌های نفسانی را رندی و مجاهدت در راه عشق می‌داند، او برای رسیدن به معشوق، از سرشتی که بر آن آفریده شده مدد می‌جوید تا به یاری فیض الهی از مرحله هبوط صعود نماید و در جام جهان نمای خویش عکس رخ جانان را مشاهده کند. این مقاله به بیان دیدگاه حافظ شیرازی - آینه دار جمال الهی- درباره عهد الست و ارتباط معنایی این عهد با چند مسئله عرفانی از جمله: فطرت، عشق و امانت الهی می‌پردازد.