با آن که از طرف منتقدان بر همسویی سیر و سلوک صوفیان با سنّت پیامبر و آیات قرآن ایرادهای بسیار وارد شده است، اما واقعیّت این است که غالب افکار و اعمال این گروه، همواره بیش از هر چیزی از طریق توسّل به آیات و روایات، با مبناها و مجوّزهای نقلی همراه می­شود و مستندات محکم برای توجیه اعتقادی و تحلیل­های عقلی پیدا می­کند. با قاطعیّت می­توان ادّعا کرد که هیچ عملی در سلوک عینی و ذهنی صوفیان در جهان اسلام از هند و چین تا آفریقا و اروپا به اعتقاد درونی و کنش عملی نمی­رسد، مگر آن که به نوعی با یک آیه یا حدیث در اسلام تأیید شده باشد. ریشه­ی برجسته­ترین کرامت­های صوفیّه - چون پرواز کردن و بر آب رفتن و ظاهر کردن مائده­های غیبی و تبدیل اشیاء به طلا و نقره - را که با خَرق همه­ی قوانین طبیعی و گذر از همه­ی محدودیت­های انسانی همراه است، باید در متون دینی جستجو کرد.

از مشابهت­های بسیاری که بین کرامت­های صوفیان و معجزات پیامبران وجود دارد، می­توان به این استنباط رسید که خاستگاه مقبول کرامات چیزی جز موجّه بودن موجودیت معجزات در میان اهل تصوّف نیست؛ چون اگر آن معجزات در کارنامه­ی انبیاء نمی­بود، این کرامات نیز در سیر و سلوک صوفیان عرصه­ای برای چهره­نمایی پیدا نمی­کرد. دیگر آن که بسیاری از کرامت‌های صوفیان، نوعی نظیره سازی یا الگوگیری مستقیم از اعجازگری­های مرسوم در سیره‌ی رسولان است. به خصوص معجزاتی، که در قرآن نیز بارها از آن­ها سخن رفته است. این گونه الگوگیری­ها گاه از خلال کردن دندان تا پرواز کردن بر آسمان را در بر می­گیرد. در میان پیامبران نیز، بیش­ترین تأثیرپذیری از اعمال و گفتار حضرت موسی و حضرت عیسی که پیروان بسیاری حتّی در ممالک اسلامی داشتند، انجام گرفته است و از همه­ی اعمال آن­ها نیز بیش‌ترین تأثیر مربوط به عبور از آب بدون کشتی و ظاهر کردن مائده­های غیبی است. 

بی‌هیچ شکی، حوزه‌ی عرفان و تصوّف، مهمترین حوزه در ادبیّات کلاسیک ایران است، که در آن یک حرکت درونی و باطنی به سمت جایگاه و مبدا اصلی که همان قرب الهی است، انجام ‌می‌گیرد. در مسیر حرکت، سالک با مشکلات و سختی‌های زیادی روبرو ‌می‌شود، که گاهی او را از هدف اصلی دور ‌می‌سازد. مشایخ صوفیّه مریدان خود را به «ذکر» مدام سفارش می‌کردند تا مرید به این وسیله خود را از حجاب نسیان و غفلت نجات دهد و با کمک پیر به سرمنزل مقصود برسد. ذکر گفتن همراه با آداب و رسوم خاصی بوده که سالک پس از رعایت آن‌ها زیر نظر شیخ به تلقین ذکر می‌پرداخته است.

در این مقاله ضمن معرفی اجمالی عرفان و تصوّف اسلامی، به بیان جایگاه ذکر، آداب و رسوم آن، مراتب ذکر، مهم‌ترین ذکرها و... در ادبیّات صوفیّه می‌پردازیم و نظرات برخی از بزرگان و مشایخ صوفیّه را درباره‌ی ذکر نقل خواهیم کرد.

شعر و غزل حافظ از دیرباز و به ویژه در روزگار ما سخت مورد توجّه و نقد و بررسی و تفسیر قرار گرفته است. تا حدود صد سال پیش کسی در مورد غیر اسلامی بودن و یا رنگ عارفانه نداشتن این اشعار سخنی نگفته است. امّا از هنگامی که دانش پژوهان ایرانی با نقد و تفسیر و دیدگاه غربیان و به ویژه خاورشناسان آشنا شدند، اندک اندک زمزمه‌هایی در این باره بلند شد و گروهی به کلّی ریشه­ی عرفانی-اسلامی شعر حافظ را انکار نموده‌اند. این مقاله نقدی است بر مقاله­ی «بنیان‌های تفکّر حافظ»، نوشته­ی آقای دکتر محمود درگاهی دانشیار دانشگاه زنجان. نویسنده­ی محترم پس از  رد نظر و دیدگاه کسانی که بخش بزرگی از شعرهای حافظ را عارفانه معنی وتفسیر می‌کنند،  بنیان‌های فکری او را بر چهار پایه استوار دانسته است که عبارتند از:  ۱- اندیشیدن به مرگ و ناکامی انسان ۲- جبرگرایی ۳- هستی شناسی شکّاکانه  ۴- لذّت گرایی و هدونیسم.  در این گفتار چهار پایه­ی مذکور و دیدگاه‌های مطرح شده ی دیگر محقّقان، بررسی و کاویده شده است.

مهم­ترین مطالعات در زمینه­ی هر علمی، مطالعه­ی جریان شناسی آن علم است. به وسیله­ی جریان شناسی است که نحوه­ی شکل گیری ، مراحل گوناگون و تطوّرات متفاوت هر علم، مشخّص گردیده و فراز و نشیب، سقوط و صعود آن نمایان می­گردد. تصوّف بخش مهمّی از زبان و ادب فارسی را به خود اختصاص داده است، به گونه­ای که بدون بررسی و تحلیل آن، شناخت و بررسی زبان و ادب به ویژه در حوزه­ی عرفان، ناقص خواهد بود. مطالعه­ی جریان شناسی تصوّف، اگر نه موضوعی کاملاً نو، امّا موضوعی است که یا کمتر بدان پرداخته شده یا بدین شیوه بررسی نشده است. لذا این مقاله با این ضرورت ، بدین مهم پرداخته است تا این شاخصه­ی مهمّ زبان و ادب، با تحلیل جریان شناختی به ویژه در سده های نخستین، به خوبی تبیین گردد .

رقابت همیشه عمل مذمومی نیست؛ گاهی می­تواند انگیزه و عامل پیشرفت در حوزه تفکّر و تمدن باشد. آن چیزی که همواره از رقابت چهره نامطلوب در ذهن­ها ترسیم می­کند مجادلاتی است که رابطه­ها را عرصه جولان منازعات می­کند. محلّ حضور رقابت اغلب در فعّالیت­های دنیایی است که اهل تصوّف بر اساس جهان­بینی اعتقادی خود رغبت چندانی به آن ندارند. امّا واقعیت این است که در بسیاری از دوره­ها نه تنها حامیان و هواداران مشایخ بلکه گاه خود مشایخ بزرگ نیز در حوزه فکر و ذکر و استغراق در حالات و مقامات عرفانی با یکدیگر به مجادله و رقابت می­پرداختند. گاهی اساس این رقابت­ها به اختلاف دیدگاه­ها در پاره­ای از آداب و اندیشه­ها باز می­گشت و گاهی نیز ریشه این رقابت­ها در اختلافات دیرینه محیط­های اقلیمی و خود ـ برترشماری­های مردمان آن نهفته بود. کثرت این اختلاف­ها در نخستین سده­های پیدایش تصوّف، به شکل­گیری چند کانون رقابت انجامید و فرجام آن­ها در دوره­های بعد، فرقه­ها و سلسله­های اسم و رسم­دار صوفیّه را به تاریخ تصوّف وارد کرد.  

یکی از مشخصه­های بارزِ عرفان و تصوّف اسلامی، بهره­مندیِ گُستردۀ آیینِ طریقت، از لُب و عصارۀ مفاهیمِ قرآنی، و هم­چنین مطابقتِ باورهای رایج در آن، با احادیثِ قُدسی و نبوی است. از دیگر مؤلّفه­های درخورِ توجه عرفانِ اسلامی، عنایتِ فراوانِ اهل معرفت به باطن و محتوا، و قائل گردیدنِ اعتبارِ ویژه برای تفسیر و تأویل است. در مسلک و مرامِ تصوّف، هیچ‌گاه به ظاهرِ لفظیِ قانونِ الهی اکتفا نشده است. اهل عرفان در عوضِ بسنده کردن به ظاهرِ آیاتِ الهی، تفسیر و تأویلِ آن­ را وجهۀ همتِ خود قرار داده­اند. اربابِ سیر و سلوک بر مبنای این اعتقاد، ضمن آن­که از آیاتِ قرآنی و احادیثِ نبوی و قدسی، تأویلاتی خاص ارائه نموده‌اند؛ آموزه­های معرفتی خود را نیز، به این ارکان مستند ساخته­اند. یکی از این آموزه‌های معرفتی، که اهل عرفان در هنگام بحث از ولی و مقامِ ولایت به طرح و بررسی آن پرداخته­اند، مسألۀ پوشیده بودنِ اولیاءالله از نظرِ اغیار است. اهلِ تصوّف مبنایِ این اعتقاد را بر اساسِ حدیثِ قدسیِ « اولیایی تحتَ قِبابی لا یَعرفُهُم غَیری » استوار نموده­اند. این حدیث، از جانبِ اربابِ سیر و سلوک، دست‌مایۀ شرح و تفسیرهای گوناگون قرار گرفته است. متصوّفه، ضمن ایراد استدلال در خصوصِ دلایلِ این اختفا، دربارۀ این­که « قِباب » چه چیزهایی هستند، که اولیا را از دیدۀ اغیار مستور نگاه می­دارند، اقوالی متعدد بیان داشته­اند. در این مقاله سعی بر آن است تا ضمنِ بررسی و بازکاویِ سخنان و آرای مشایخِ اهل طریقت در خصوصِ این موضوع، تفسیرِ ایشان از حدیثِ مورد اشاره بیان گردد.

یکی از واژگان آشنای حوزه­ عرفان و تصوّف اسلامی، «فقر» است. این واژه، در ادب صوفیّه -که محصول اندیشه و تجارب متصوّفه و عرفای بزرگ ایرانی و اسلامی است- فراتر از معنای لفظی و حقیقی‌اش، در اغلب متون عرفانی، کاربردی وسیع و چندسویه یافته است؛ به این معنا که فقر از آنِ بنده است و در مقابل آن، غنا مختصّ ذات باری‌تعالی است. گاهی پرتگاه هلاکت است وآدمی را تا مرز خروج از دین پیش می‌برد و گاهی به مصداق حدیث «أالفَقرُ فَخرِی» مایه‌ نازش و قرب به حضرت حق است.

   ما در این مقاله می‌کوشیم تا به فراخور مجال، با تحلیل نگرش دو عارف نامی«علی هجویری» صاحب کشف‌المحجوب و«عزیز‌الدّین نسفی» مؤلّف انسان کامل، زاویه­ دید آنان را به این اصطلاح مهمّ عرفانی، بررسیم. گرچه به منظور پرورش بهینه مطلب، از باور عرفای نامی و سایر بزرگان حوزه عرفان و تصوّف اسلامی هم، بهره برده­ایم.

تجلّی و تأثیر اسطوره از جهات گوناگون در زندگی انسان پس از عصر اساطیری، امری است اجتناب ناپذیر. در این مقاله تلاش شده است تا علاوه بر شناخت مختصر عرفان و اسطوره و آیین های اساطیری، به یافتن تجلّی و تأثیر و ردّ پاهای محسوس و نامحسوس یکی از این آیین ها یعنی رقص، در سماع عرفانی مندرج در برگزیده^ء نثر عرفانی فارسی تا قرن هفتم هجری قمری پرداخته شود. در این پژوهش، یکی از تجلّی های آیینی بررسی شده است که آگاهانه یا ناخودآگاه با توجّه به ضمیر ناخودآگاه مشترک جمعی انسان ها، میان دو مقوله^ء اسطوره و عرفان  مشترک است، یعنی رقص و سماع که در اسطوره و متون عرفانی، کارکردی تقریباً مشترک یافته است.

تصوّف در آغاز یک حرکت صرفاً اخلاقی و پرهیزکارانه بود اما کم کم این جریان فکری به نهادی عظیم تبدیل شد با آداب و ادوات فراوان. بزرگان این مکتب کوشیدند تا با نوشتن کتاب‌هایی در جهت تبیین آداب آن، ضمن آموزش مریدان، به گمان خود از انحراف این جریان جلوگیری کنند. آنان برای بیشتر اعمال خود آدابی بر شمردند تا جایی که وجود این آداب فراوان در تعریفی که از تصوّف شده هم تأثیر گذاشته و گفته‌اند: «تصوّف رعایت آداب است.» «عزیزالدین نسفی» در کتاب خود به بیان مباحث عبادت، ذکر، خلوت، ریاضت، صحبت، سفر، سماع، و طعام خوردن صوفیان پرداخته، برای هر کدام از این اعمال رعایت آدابی را لازم می‌داند. این مقاله بر آن است تا آداب اهل تصوّف را از دیدگاه نسفی صاحب کتاب «انسان کامل» بررسی کند.

فلسفه­ تکوین شماری از حکایت­ها و کرامت‌های صوفیه بدون تردید در هدف­های تعلیمی آن­ها نهفته است. بعضی از باورها و معتقدات مذهبی برای تفهیم به مریدان، عملاً با حکایت­های متعدّد به صورت عملی به تصویر کشیده شده است تا برای سالکی که تازه به این راه قدم نهاده است یک اعتقاد قلبی و درونی، با تجسّم بیرونی ملموس‌تر جلوه نماید. به این سبب است که بین دیدگاه­ها و اندیشه­های خاص مشایخ و حکایت­های مرتبط با آن­ها همواره ارتباط مستقیم وجود دارد. تأکید بایزید بر فنا و جنید بر شریعت، حکایت­ها منقول از گفتار و کردارهای آن­ها را نیز در شعاع تأثیر این موضوعات قرار داده است. حسّاسیت ابراهیم خواص بر توکّل، ابوالحسین نوری بر ایثار و سهل تستری بر ریاضت، حکایت­های منسوب به آن­ها را نیز اغلب به طور مستقیم بر همین موضوعات متمرکز کرده است.

معرفت به قول عین القضات آن معناست که: «هرگز تعبیری از آن متصور نشود مگر به الفاظ متشابه». از آن جا که این الفاظ برای معانی دیگر ساخته شده اند هنگامی که به سمع می رسند به ناچار معانی ظاهری آن ها درک می شود بدین دلیل الفاظی که عارف به کار می برد دامِ علمای قشری و اهل استدلال و جدل می باشد.

در این مقاله ابتدا به پیشینه مباحث معرفتی در فلسفه یونان و تصوف اسلامی(تلقی عرفا از مقوله معرفت) و ماهیت نفس از منظر حکمای ایرانی و یونانی پرداخته شده است و سپس به تبیین و تحلیل ماهیت نفس و معرفت نفس از منظر عین القضات همدانی عناوین معرفت النفس از منظر عین القضات به ترتیب عبارت اند از: مبادی معرفت،تأکید قاضی بر وجوب تحصیل معرفت،طریق حصول معرفت، مراتب معرفت، معرفت شهودی.