---

فروغی بسطامی از شاعران قرن سیزدهم هجری است و در هنر غزل سرایی در صف بزرگ‌ترین غزل سرایان عصر قاجار محسوب می‌شود. وی مدتی از عمر خود را به مدح شاهزادگان قاجاری گذرانید و سپس شاعر دربار ناصرالدین شاه شد. استغراق در آثار و احوال عارفانی چون بایزید بسطامی و منصور حلّاج، سبب تغییر احوال او و اختیار زندگی درویشی شد. فروغی شاعر دورۀ بازگشت ادبی است و نقش مهمی در احیای سنت شاعری استادان پیشین دارد. اصل و مبنای شاعری او تقلید از روش شاعران برجستۀ سبک عراقی، سعدی و حافظ، است. زبان غزلیات فروغی فصیح، ساده و روان است. فروغی بسطامی در غزلیات عارفانۀ خود، در پرداختن به مفاهیمی چون عشق آسمانی و روحانی، ترجیح عشق بر زهد و پارسایی، رند و جبرگرایی و برخی اصطلاحات عرفانی با حافظ اشتراک فکری دارد. مقالۀ حاضر با تکیه بر ذکر نمونه‌ها و شواهد مستند و متناسب به کیفیّت تأثیر پذیری فروغی بسطامی از حافظ، در برخی از مفاهیم عرفانی پرداخته است.                                                                                                                      

---

اصولاً هر هنرمند بخشی از حافظه قومی مردم روزگار خود را منعکس می‌کند؛ این حافظه جمعی متشکّل از همه فراز و نشیب‌های تاریخی، روحی و اعتقادی یک ملّت است و به تعبیری زنجیره ناکامی‌ها، کامیابی‌ها، عشق‌ها، حسرت‌ها آرزوها، دردها، و خلاصه، تمامی تکانه‌های روحی یک ملّت، در بستر تحوّلات تاریخی واجتماعی زمان می‌باشد مثلاً: فردوسی، مظهر حافظه قومی ایرانی در بُرهه تاریخی پیش از اسلام و حافظ، مظهر حافظه جمعی ایران در دوره اسلامی است. یعنی شعر این دو شخصیّت بزرگ، انبوهی از تجلیّات بیرونی و درونی روان ملّت ایران را در بطن خویش آینگی کرده‌ است، پس این دو شاعر گرانقدر، از جامعیّت فرهنگی برخوردارند. حافظ غزل خیزابی و عارفانه مولانا را با غزل جویباری و عاشقانه سعدی، در هم آمیخته، چاشنی طنز را در آن ریخته و سرانجام غزل رندانه خویش را بر بلندای ادبیّات غنایی ایران و جهان خوش نشانده است. 

---

از جمله مسائل مهمی که عرفا و مشایخ طریقت بدان اهمیت زیادی میدهند مسأله ذکر است، زیرا شالوده عرفان و طریقت بر همین مبنا یعنی یاد کردن خدا و ارتباط یافتن با آن ذات مقدس و یگانه استوار شده است انگیزه انتخاب این موضوع در میان موضوعات و مصطلحات بسیار عرفانی نیز همین است.از سوی دیگر در شعر این دو عارف نامی، ابنفارض حموی مصری و حافظ شیرازی میتوان تشبیهها و تعبیرهای زیبا و بینظیری از ذکر یافت که دارای وجوه افتراق و اشتراک بسیار هستند، در این مقاله نگارنده بر آن است که ویژگی ها و لطایف ذکر را در میان اشعار این دو عارف بزرگ پارسی و عربی مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.